روایتِ دلتنگی

قاپ بازی

قاپ بازی یا قاب بازی یک بازی قدیمی است که به وسیله قاپ یا همان قاب انجام میشده است. قاپ استخوان مچ پای گوسفند است که تناسب سطح های آن به شکل معکب مستطیل می باشد (شبیه یک قوطی کبریت) که البته آن را بجول، بژول و یا بچول نیز نامیده اند. شکل قاپ موجب بوجود آمدن شش سطح می گردد که پس از پرتاب امکان ایستادن قاپ روی چهار سطح امکانپذیر می باشد.

دو سطح بزرگ: اسم سطحی که که بر آمدگی دارد جیک (جک) و نام سطح مقابل آن پک (پوک) است.

دو سطح کوچک باریک: که یکی اسب (آلچی) و دیگری خر (تختان) است.

دو سطح گوژ (محدب): هنگامی که قاپ را به روی زمین پرت کنند به دلیل شکل این سطح ها نمی‌توانند بر روی انتهای گوژ خود بایستد.

از نظر نسبت شانس سطوح مختلف امکان قرار گرفتن بر روی دو سطح جیک و پک زیاد است و پس از آن شانس ایستادن بر روی سطح اسب و خر بیشتر می باشد.

عمولاً قاپ بازان کهنه کار با استفاده از سه قاب به انجام بازی می پرداختند که آن را سه قاپ یا سه قاب بازی نامیده بودند، چنانچه در توضیحات نام مجله نیز آمده است ابوالفرج محمدبن عبیدالله در سه قاپ مهارت بالایی داشته است و از آن در قمار بهره می برده است.

در تهران قدیم این بازی با سه قاپ و در شهرستان‌ها با چهار قاپ بازی می‌شده‌ است، قاپ بازی در ایران مخصوص بعضی از مردان جامعه بوده و بازیکنان در خرابه‌ها یا دور از انظار عمومی مردم بازی می‌کردند ولی باستان شناسان در محوطه باستانی گوهر تپه مازندران که بین پنج تا سه هزار سال سابقه دارد و مربوط به جامعه ای شهری با طبقات بالا میباشد که آثار آن در سایت موزه گوهر تپه نگهداری می‌شود. در یافته های باستان شناسی دیگری از درون گور زنی مربوط به قرن دوم قبل از میلاد یک قرنی (ساز رایج در مازندران) و از درون گوری دیگر که آن هم متعلق به یک زن بوده است، ششصد قاپ پاچه گوسفند برای قاپ بازی که امروز هم در بین ترکمن‌ های منطقه نیز بازی می‌شود را کشف کردند و این حاکی از رواج یا ارتباط قاپ بازی با زنان در آن منطقه داشته‌ است.

نوعی از این بازی در یونان و رم باستان نیز رواج داشته است، همچنین در اسپانیا نیز شکلی از قاپ بازی مشابه آنچه در قاپ بازی ایرانی به اسم شاه (Rey) مرسوم بوده رواج داشته است، از طرفی تندیس‌ها و نقاشی‌های بجا مانده از یونان و رم باستان و اروپای پیش و پس از رنسانس نشان می‌دهد که قاپ بازی علاوه بر مردان در بین زنان هم رایج بوده‌است. اگرچه در رم و یونان باستان نیز از استخوان قاپ گوسفند و بز برای بازی استفاده می‌کرده اند اما به مرور استفاده از قاب‌های ساخته شده از طلا، نقره، برنج، برنز، عاج، سنگ‌های قیمتی، چوب، شیشه و مواد دیگر هم رواج یافته است. همچنین یافته نشان می دهد در اوایل قرن بیستم قاب بازی با استخوان‌های طبیعی گوسفند که آن را در آب جوش با جوهر و رنگ‌های دیگر به صورت الوان در می‌آوردند در بین بچه‌های استرالیایی بسیار رایج بوده اما از سال ???? نمونه‌های پلاستیکی رواج پیدا کرده است. با گذشت زمان و با توجه به اینکه از شش سطح قاپ فقط چهار سطح ان قابلیت ایستادن را داشت به مرور قاپ بصورت طاس/تاس‌های امروزی تغیر شکل یافت که هر شش سطح قابلیت نمایش نتیجه و شماره ‌گذاری دارد و همچنان در کازینوها و بخصوص در بازی تاس مورد استفاده قرار می گیرد.

زکریا هاشمی نیز در سال ???? فیلمی به نام «سه قاپ» را کارگردانی کرده‌است که به این موضوع اشاره دارد.

 

 

 

 

 

به نظر می آید که این بازی در قبل از دوران صفویان متداول نبوده‌ است و با در نظر گرفتن آنکه انواع بازی های مبتنی بر کارت در دوران پیش از صفویان و در نقاط مختلف دنیا رواج داشته است می توان اینطور حدس زد که بازی گنجفه خود از بازی کهن تری اقتباس شده‌ باشد. صادق مینای اصفهانی (متوفی ???? هجری) مولف شاهد صادق که فصل شصت و چهارم کتاب خود را به گنجفه اختصاص داده می‌نویسد: (از مخترعات میر غیاث الدین منصور شیرازی است و گمان آن است که از گنجفه فرنگیان استخراج کرده و نام آن گنج فهم است به کثرت استعمال به گنجفه مشهور شده و آن بر چند قسم است و برخی از آن را این حقیر اختراع کرده) البته همین مؤلف اثر مفصلتری در باب بازی‌های قمار به نام (رساله در علم ملاعب) را نیز تدوین کرده است.

همچنین در سفرنامه تاورنیه اشاره شده است: در میان اقسام قمارهای ایرانی یک قسم بازی ورق دارند که گنجفه می‌نامند، ورق‌های ما چهار نشان دارد، اما اوراق ایرانی دارای هشت نشان است.

گنجفه بازی در اوایل عصر صفویه و به خصوص در دربار شاه عباس اول (بزرگ) بسیار مرسوم و محبوب بوده‌است. از میان پادشاهان صفویه، او به گنجفه علاقه زیادی داشت، همچنین سران سپاهش اغلب اوقات یه بازی گنجفه می‌پرداختند. ولی در زمان شاه عباس دوم اوضاع دگرگون شد، بازی گنجفه مثل سایر بازیها قمار به حساب آمد و ممنوع گردید. در دوره‌های بعدی محبوبیت گنجفه بازی در دربار ایران فراز و نشیب پیدا می‌کند اما این بازی از ایران به هندوستان میرود و اکبرشاه از آن تقلید کرده و گنجفه‌ای می‌سازد که دارای دوازده صنف بود. در میان گورکانیان هند گنجفه محبوبیت بسیاری داشته و کارت هایی در دربار با نام darbar kalam استفاده می کردند که بعدها با عمومیت یافتن بازی در بین مردم کارت ها با مصالحی مانند چوب و با نام bazâr kalam تولید و مورد استفاده عموم قرار گرفت، کارت های بازی به طور سنتی به شکل دایره ای شکل طراحی می شدند که توسط هنرمندان با نقش و نگار زینت داده میشده است و امروزه ورق های بجای مانده از این بازی در موزه ها نگهداری می شوند.

گنجفه آنطور که در ابتدا رواج یافت نود و شش ورق در هشت دسته دوازده برگی داشته‌ است (هشت خال، دوازده برگ از هر خال). نام این خال‌های هشتگانه به این ترتیب است : غلام، تاج، شمشیر، اشرفی (زر سرخ)، چنگ، برات، سکه (زر سفید)، قماش. هر دسته ?? برگ داشت : دو تا به نام شاه و وزیر و بقیه به شماره یک تا ده شناخته می‌گردید.

همانطور که در ادامه مطالعه می نمایید در ادبیات فارسی عصر صفوی و پس از آن نیز بازی گنجفه مورد اشاره قرار گرفته است:

مانند آن ورق که ز سر وا کند کسی

حسنت به چرخ گنجفه داد آفتاب را

اسماعیل قشنگ آن گنجفه‌ساز

می‌گفت همیشه با حریف و انباز

پیوسته کلک میزن و پا زخم مباز

شاید که بدست آوری یکدوسه غاز

گنجفه بازی است کار پلید

کس ازو خیر در زمانه ندید

پس گنجفه را از بغل خویش به درکن

از باده دماغ همه را تازه و ترکن

 

و در اشاره دیگری اهلی شیرازی متوفی به سال ??? هجری قمری مجموعه شعری به نام رباعیات گنجفه سروده‌ است. مجموعه رباعیات اثر اهلی شیرازی (تُرشیزی) مربوط به سال ??? هجری قمری است که اهلی آن را در وصف صورت‌های گنجفه و به مناسبت نقشی که هر یک از آن‌ها در بازی گنجفه دارند سرود. این مجموعه شامل نود و شش رباعی (به تعداد ورق‌های گنجفه) می‌باشد چنانکه هر رباعی بجای یک برگ گنجفه ساخته شده‌است و اگر هر رباعی را بر یک برگ جداگانه بنویسند با مجموع آنها که نود و شش برگ خواهد شد. بازی گنجفه به همراه بازی آس ناس از قدیمی ترین بازی های مربوط به تاریخ امپراطوری های ایران بوده است.